اخیرا کانال تلویزیونی ایران-اینترنشنال چند بار خبرهایی دایر بر عقد موافقت نامه تسلیحاتی میان جمهوری اسلامی و ارمنستان پخش شد که با ذکر نوع سلاحهای مورد معامله، از جمله پهپادهای شاهد و مهاجم، سامانه های دفاع موشکی و غیره همراه بود. خبر مزبور هم از سوی وزارت خارجه ارمنستان و هم از جانب سفیر جمهوری اسلامی در ایروان تکذیب گردید. منبع خبر، به گفته ایران-اینترنشنال “یک مقام نظامی از خاورمیانه بوده که [ایران-اینترنشنال] به دلایل امنیتی نام وی را فاش نساخته است”.
پخش این خبر موجب شگفتی زیاد حداقل در میان صاحب نظران سیاسی در ارمنستان شد، زیرا با وجود روابط حسنه و موضع دولت و مردم ارمنستان نسبت به همسایه تاریخی خود، دولت ارمنستان به دلایل قابل درکی از همکاری در امور نظامی با جمهوری اسلامی پرهیز کرده است. چنین عملی روابط وی با اتحادیه اروپا و غرب را، که اکنون در حال گسترش و تعمیق است در معرض مخاطره جدی قرار می داد.
گمانه زنی ها به جمهوری آذربایجان به عنوان منبع احتمالی این خبر کذب اشاره داشتند. رژیم باکو با نگرانی از دورنمای بازسازی اقتصاد و ارتش ارمنستان توسط اتحادیه اروپا و غرب، تلاش دارد تا بدین وسیله روابط در حال گسترش ارمنستان با شرکای راهبردی جدیدش را تخریب نماید.
به طوری که می دانیم، پس از پاکسازی قومی در منطقه آرتساخ (قره باغ) و تصرف آن توسط ارتش باکو همراه با سکوت و موافقت ضمنی روسیه (در حالی که “صلحبانان” روسی در آنجا حضور داشتند)، رژیم علی اف به تعرضات خود علیه ارمنستان ادامه داد و در سپتامبر ۲۰۲۲ بلندی هایی را در داخل خاک ارمنستان اشغال نمود. واکنش جمهوری اسلامی، که بارها تمامیت ارضی همسایه شمالی و حفظ مرزهای بین المللی در منطقه را خط قرمزی برای خود اعلام کرده بود جز محکوم کردن لفطی عمل آذربایجان چیز دیگری نبود، زیرا مایل نبود که به خاطر ارمنستان با دو همسایه ترک زبانش وارد درگیری شود. البته، در مقاطعی روابط جمهوری اسلامی و آذربایجان به تیرگی گراییده است، در حدی که طرفین دست به مانورهای متقابل در طول مزهای مشترکشان زدند، اما مدتی پس از آن صحبت از بهبود روابط شد. به هر جهت، این افزایش و کاهش تنش در سیاست جمهوری اسلامی نسبت به همسایه شمالی شیعه مذهب مستقیما به سیاستش نسبت به ارمنستان مربوط نمی شد.
گفتنی است که واکنش روسیه، “متحد راهبردی ارمنستان”، در برابر تعرض جدید باکو به این کشور برای ارمنیان بسیار مایوس کننده بود. دولت روسیه حتی از محکوم کردن تجاوز رژیم باکو به خاک ارمنستان خودداری کرد و آنرا “درگیری مرزی” نامید. در پس زمینه چنین اوضاع و احوالی ارمنستان ناچار شد به دنبال شرکای نظامی جدید برود، زیرا عضویت وی در پیمان دفاعی جمعی به سرکردگی روسیه و معاهدات نظامی، امنیتی و غیره بی شمار با این کشور بی ثمر بودن خود را نشان داده بودند.
نظر به اینکه باکو همواره تعرضات خود را با پخش خبرهای کذب در مورد حملات (قریب الوقوع) ارمنیان به آذربایجان و هدف پاسخگویی یا پیشگیری از این حملات آغاز می کرد، اتحادیه اروپا با درخواست ارمنستان مبنی بر استقرار دیده بانان در امتداد مرز این کشور با آذربایجان برای نظارت بر آتش بس میان دو کشور موافقت کرد. استقرار این دیده بانان غیر مسلح (در ابتدا حدود ۴۰ نفر) در مرز دو کشور تاثیر خود را از همان ابتدا نشان داد، زیر از آن زمان حمله و تعرضی از جانب باکو به مرزهای ارمنستان صورت نگرفته است، به جز یک نقطه (وِرین هاند) که در آن باصطلاح “مرزبانان” روسی مستقر بودند. در توضیح، این “مرزبانان” پس از جنگ ۴۴ روزه به درخواست دولت پاشینیان در آنجا مستقر شده بودند، که اکنون، به ویژه پس از انعقاد پیمان راهبردی میان روسیه و آذربایجان در ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، یعنی دو روز پیش از آغاز تهاجم ارتش پوتین به اوکرایین، عملا نقش ستون پنجم را برای مسکو و باکو در ارمنستان ایفا می نمایند.
ماموریت صلح بانی اتحادیه اروپا در ارمنستان اکنون از چارچوب این اتحادیه فراتر رفته و با اضافه شدن دیده بانان کانادایی و نروژی جنبه بین المللی پیدا کرده است. اکنون بیش از ۲۰۰ دیده بان از کشورهای مختلف جهان مراقب آتش بس میان ارمنستان و آذربایجان هستند.
روسیه، ترکیه، جمهوری اسلامی، همه به تصمیم دولت ارمنستان به دعوت دیده بانان اروپایی حمله کرده و به ارمنستان در پیش برد رویکرد نزدیکی به غرب هشدار دادند، لکن هیچ کدام راه حل عملی و معناداری در اینکه ارمنستان چگونه می بایست در برابر حملات بی محابای رژیم تا دندان مسلح باکو از خود دفاع کند ارائه نمی دادند. نهایتا هم جز تهدیدهای لفظی، که اکنون نیز به ویژه از جانب روسیه و باکو ادامه دارد، کاری نتوانسته اند از پیش ببرند.
در واقع ارمنستان با انتخاب غرب به عنوان شریک راهبردی برای تامین امنیت خارجی خود جمهوری اسلامی و روسیه را، که سیاست ضدغربی مشترکی دنبال می کنند در مقابل عمل انجام شده قرار داده است. دو کشور یادشده عملا نیز کاری از لحاظ بازداری ارمنستان در پیش بردن سیاست نزدیکی به غرب نمی توانند انجام دهند، اما واکنش این دو کشور در برابر سیاست خارجی جدید ارمنستان متفاوت بوده است.
رویکردهای روسیه و جمهوری اسلامی نسبت به سیاست نزدیکی به غرب ارمنستان
روسیه، هم چنان به تهدیدهای لفظی و تشویق مستقیم و غیر مستقیم رژیم باکو به حمله به ارمنستان ادامه می دهد. روسیه اما، خود قادر نیست به اقدام نظامی علیه ارمنستان دست بزند، در وهله اول به این دلیل که مرز مشترک با ارمنستان ندارد تا مانند اوکرایین نیروی نظامی به ارمنستان وارد کند. البته روسیه یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد که دو تا سه هزار نظامی را در بر می گیرد، اما این پایگاه در واقع یک ارزش نمادی برای روسیه دارد تا ارزش عملی. بعلاوه نداهای بر چیدن این پایگاه و قطع پیوندهای نظامی با روسیه در ارمنستان هر روز بلندتر شنیده می شود. همین چند روز پیش، دولت ارمنستان به کار مرزبانان روسی که از زمان فروپاشی اتحاد شوروی در فرودگاه بین المللی زوارتنوتس ایروان مشغول کار بودند پایان داد و آنان را روانه کشور خودشان کرد.
مشکل اساسی وابستگی اقتصادی گسترده ارمنستان به روسیه است. حدود ۸۰ درصد اقتصاد ارمنستان به روسیه وابسته است. لکن، ارمنستان می تواند با متنوع ساختن شرکای اقتصادی خود، که البته پروسه آسانی نخواهد بود، این مشکل را در طول زمان منتفی سازد. هم اکنون این پروسه جریان دارد و به عنوان مثال حجم تجاری ارمنستان با اتحادیه اروپا و ایالات متحده در چند سال اخیر چند برابر شده است. ایران نیز به نوبه خود اعلام کرده است که در صورت قطع گاز از جانب روسیه، آماده است تا نیاز ارمنستان به گاز را (تا حدودی) مرتفع سازد.
همان طور که گفتیم، واکنش جمهوری اسلامی (بخوان ایران) در برابر سیاست خارجی تازه ارمنستان، برخلاف روسیه خیلی جدی نبوده است.
پس از استقرار دیده بانان اروپایی در ارمنستان، ملاقاتهایی میان سفیر این کشور در ایروان، آقای اُلیویه دِکوتینیه با آقای مهدی سبحانی، سفیر جمهوری اسلامی در ارمنستان صورت گرفت که طی آن آقای دکوتینیه کوشید تا برای سفیر جمهوری اسلامی روشن سازد کمک آنها به ارمنستان هدفی در مورد ایران دنبال نمی کند و صرفا برای تقویت بنیه نظامی- اقتصادی ارمنستان است، که این با منافع و مصالح ایران در منطقه نیز همخوانی دارد. گفتنی است که فرانسه اکنون یکی از عرضه کنندگان مهم سلاحهای پیش رفته به ارمنستان است و از میان کشورهای اروپایی روابط نسبتا عاری از تنشی با جمهوری اسلامی دارد. در گفتگوی تلفنی هفته پیش میان پزشکیان و ماکرون، آقای پزشکیان از جمله گفته است که “ایران اماده گفتگو با اتحادیه اروپاست”.
از سوی دیگر، واقعیتی است که در میدان رقابت در قفقاز جنوبی، سه کشور روسیه، ترکیه و آذربایجان، معمولا سیاست واحدی را پیش می برند که منافع ایران را الزاما همیشه در نظر نمی گیرد و جمهوری اسلامی نیز قدرت مقابله با این سه رقیب در منطقه را ندارد. به همین جهت تقویت بنیه اقتصادی و دفاعی ارمنستان برای کسب توانایی مقابله با تهدیدات مداوم باکو (ولو به کمک اتحادیه اروپا) و جلوگیری از تحقق طرح کذایی “گذرگاه زنگه زور” – که ارتباط ایران با ارمنستان را قطع و ایران را به کلی از تعاملات و معادلات منقطه خارج خواهد ساخت – به یک امر راهبردی برای ایران تبدیل شده است. زیرا همان طور که قبلا گفته شد، ایران خود از مداخله مستقیم در حمایت از ارمنستان در صورت بروز مجدد مخاصمات معذور خواهد بود.
مختصر، یک ارمنستان ضعیف که نتواند در برابر آذربایجان مقابله کند به نفع مصالح ایران نیست.
مزایای اقتصادی حضور اتحادیه اروپا در ارمنستان برای ایران
اما، مزیت – نه چندان کم اهیمت – دیگر برای جمهوری اسلامی از حضور اتحادیه اروپا در ارمنستان منافع اقتصادی است که ایران می تواند از این کانال به دست آورد. در این رابطه، سفیر جمهوری اسلامی اعلام کرده است که ایران آماده است تا در طرحهای سرمایه گذاری غرب در ارمنستان مشارکت داشته باشد. به اظهارات مهدی سبحانی، سفیر جمهوری اسلامی در ایروان توجه کنید. وی در مصاحبه ای با رادیو آزادی از جمله اظهار داشت: ” … تغییر مرز ما با ارمنستان و قطع ارتباط ما با این کشور خط قرمزی است برای ما … ما به تصمیم دولت و ملت ارمنستان به عنوان کشوری مستقل در متنوع ساختن سیاست خارجی خود، در حدی که به روابط حسنه ما ضربه نزند، احترام می گذاریم. ما مایلیم که ارمنستان زبربناهای خود را تقویت کند، مثلا مخالفتی نداریم که اتحادیه اروپا سرمایه گذاری هایی در ارمنستان انجام دهد و ما نیز در پروژه های تولید انرژی، بازسازی (تامین مالی شده از سوی بانک اروپایی بازسازی و توسعه- آ.ن.) مشارکت داشته باشیم، مثلا در احداث “راه شمال جنوب کاجاران” منطقی است که شرکتها و مقاطعه کاران ایرانی نیز بتوانند در این طرحها شرکت کنند … دولت ارمنستان به ما اطمینان داده است که طرحهای وی با اروپا و غرب به هیچ وجه علیه منافع ایران نخواهد بود …”
جمهوری اسلامی در واقع می گوید مشکلی با حضور و سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در ارمنستان ندارد، زیرا ایران نیز از عواید آن بهره مند خواهد شد. به نظر می رسد که زمامداران جمهوری اسلامی و حداقل سفرا و ماموران وزارت خارجه ایران که به خدمت در منطقه اعزام می شوند از نردیک به این واقعیت پی برده و دولت را به سمت رویکرد تعامل با حضور اتحادیه اروپا و غرب در ارمنستان تشویق می نمایند. اجازه عبور محموله های سلاحهای خریداری شده ارمنستان از هند از راه (هوایی) ایران، که قبلا مراجع جمهوری اسلامی موانعی بر سر راه آن ایجاد می کردند، احتمالا یکی از ثمرات تغییر این رویکرد است.
در توضیح موارد بالا لازم است ذکر شود که بانک اروپایی بازسازی و توسعه برای حمایت از کشورهای بلوک شرق سابق در مسیر تشکیل بخش خصوصی در آنها، تأسیس شد. به این منظور، ین بانک تأمین مالی پروژه‌ها را برای بانکها، صنایع و نهادهای تجاری، چه در رابطه با نهادهای جدید و چه در مورد کمپانیهای موجود به عهده می‌گیرد.
مسیر اتومبیل رو “شمال جنوب” که قرار است ایران را از راه ارمنستان به گرجستان و از آنجا به بنادر این کشور در دریای سیاه و اروپا متصل سازد، به درازای ۵۵۴ کیلومتر است و سالهاست که در باره آن صحبت می شود، اما تا این اواخر به دلیل فقدان بودجه کار عمده ای روی آن صورت نگرفته بود. یکی از دست آوردهای های سیاست خارجی جدید ارمنستان سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در طرح ساخت تونل کاجاران- سیسیان در جنوب ارمنستان است که به پایانه مرزی نوردوز در ایران متصل می شود و از صعب العبورترین بخشهای این مسیر است که عبور و مرور بارکشها را مشکل می سازد. طرح یادشده با سرمایه گذاری بانک اروپایی بازسازی و توسعه (به مبلغ ۲۴۵ میلیون دلار) به مناقصه گذاشته شده و اتفاقا یک مقاطعه کار ایرانی در مناقصه برنده شده و طبق گزارشات عملیات احداث تونل آغاز گردیده است.
با چشم انداز ورود ارمنستان به اتحادیه اروپا، در واقع، ایران از طریق این کشور همسایه دیوار به دیوار اتحادیه اروپا می شود. به سخن دیگر، ارمنستان به یک پل ارتباطی میان ایران و غرب تبدیل می گردد. باید دید نقش جدید ارمنستان در منطقه چه تاثیرات و دگرگونی هایی در روابط میان جمهوری اسلامی و غرب به بار خواهد آورد.
آرسن نظریان
لاهه، ۱۵ مرداد ۱۴۰۲ برابر با ۵ اوت ۲۰۲۴